تزئینات معماری اسلامی با حروف

نویسندگان : مهدی قدیانی – احمد امیری

آبادان نیوز : نقش حروف در خوشنویسی و معماری و تعریف آن در تزئینات معماری اسلامی از ارکان اصلی این مقاله است. واکاوی حروف در دو بعد مادی و معنوی و نشانه شناسی حروف در فلسفه و تاثیرات آن در معماری اسلامی مورد بحث قرار گرفته است. جایگاه خوشنویسی در تزئینات معماری اسلامی و هویت حروف در تزئینات واکاوی شده است. در دوره های مختلف تاریخی استفاده از حروف در معماری به صورت اجمالی بررسی شده است.

در خوشنویسی های مساجد و اماکن متبرکه می توان فطرت نهفته در اثر را واکاوی نمود، خط به عنوان نشانه ای که از اجزاء حروف می باشد داری معنا و مفهوم است. در پایان به زیبایی شناسی حروف و تاثیرات جغرافیای آن به همراه چند مثال از تزئینات معماری اسلامی با حروف در دوره معاصر اشاره شده است.

چرا در معماری اسلامی از حروف و خط استفاده می شود؟ چرا جایگاه حروف و خط در تزئینات معماری اسلامی حائز اهمیت است؟ آیا تا به حال مسجدی بدون آرایه خط و خوشنویسی دیده اید؟ اولین آیه ای که به پیامبر اکرم الهام گشت در رابطه با خواندن است ” اقراء و ربک الاکرم الذی علم بالقلم علم الانسان ما لم یعلم”و همچنین در آیه مبارکه “نون و القلم و مایسطرون.” به قلم آنچه به آن نگارش شده سوگند یاد فرموده است. پس اهمیت خط و نوشتن به حدی در دین مبین اسلام اهمیت دارد که خداوند از آن یاد کرده و به آن سوگند می خورد. بر این اساس خوشنویسان که پیام خداوند را به شیوه ای زیبا می نگاشته اند در نظر عوام و خواص دارای احترام زیادی بوده اند و خوشنویسان در تاریخ هنر اسلامی نقش به سزایی را ایفا کرده اند و تجلیگاه هنراسلامی می باشند. با مروری بر تاریخ هنر جهان هیچ تمدنی تا این حد برای خوشنویسی اهمیت و احترم قائل نبوده است. تنها در خاور دور می توان هنر خوشنویسی را واکاوی کرد که فلسفه آن با هنر خوشنویسی اسلامی متفاوت است و بیشتر به عنوان نقاشی کارکرد دارد.

واکاوی حروف در فطرت انسان

آنچه به نام حروف از آن یاد می کنیم و پیوستن آنها در کنار هم کلمه را ایجاد می کند که از پیوستگی آنها جمله شکل می گیرد. به نوعی حروف نوعی نشانه قرار دادی است تا مخاطب بتوان از طریق آن پیامی را برساند. این نشانه ها در طول تاریخ بشر تکامل یافته و از حروف تصویری به حروف هجایی مبدل گشته است. خط و خوشنویسی دارای دو جنبه درونی و بیرونی است. جنبه بیرونی آن زینت خط می باشد که هنری والا است که درآن عناصر بصری که باعث نوازش چشم می شود استفاده گردیده است و جنبه درونی آن معنای کلمات و حروف است که بازتاب زیبایی پروردگار ازلی می باشدکه در انسان نهفته است. شاکله ی “خط و خوشنویسی را می توان در فطرت انسان جستجو نمود” مانند حقیقت جویی، عدالت، عشق.

فلسفه ی نشانه ها در حروف و تاثیر آن در تزئینات معماری اسلامی

به طور کلی هدف و مقصود از خوشنویسی که همان خط می باشد مطالعه ی نظام های نشانه ای می باشد که به گفته رولان بارت نظریه پرداز فرانسوی، نوعی فرایند معنی دار شدن است. این فرایند معنی دار در تزئینات معماری با حروف همان بازگشت به اصل خویشتن است که انسان در فطرت خود زیبایی را دوست می دارد و آن را تحسین می کند.

هویت حروف در تزئینات معماری اسلامی

هنر خط در اسلام همانند خاور دور هنری بی بدیل و ارزشمند است و معماران اسلامی از آن در تزئینات معماری به زیبایی استفاده کرده اند. در دورهای آغازین معماری اسلامی این حروف را با چینش آجرها به خطوط کوفی بنایی زینت بخش بناها شدند. اون جونز معمار و محقق بریتانیایی که در قرن نوزدهم می زیسته است در مقاله ای پر محتوا با عنوان “سطح، الگو و نور در معماری اسلامی” چنین می نویسد: ” تزئینات عاملی است که هنر و سرتاسر دنیای اسلام (از اسپانیا تا چین) را در ارتباط با هم قرار می دهد” او اشاره دارد معماری اسلامی فرم نیست و درون مایه آن در قالب تزئینات مطرح می شود.

تاثیر خط بنایی و کتیبه ها در تزئینات معماری اسلامی

– خط بنایی

خط بنایی (۶) ترکیب خوشنویشی و کاشی های الوان است و به نوعی ذوق هنرمند و اندیشه قدیسین و بزرگان را بیان می کند. شکوه این تزئین را می توان در محراب، ایوان، روی گنبد و پایه آن همچنین در مناره ها و دیوارها مشاهده نمود. این خط به صورت کوفی می باشد و از نظم هندسی برخوردار است. این خط به دو نوع کوفی بنایی و کوفی تزئینی برای معماری شناخته می شود.

– کتیبه

معماری اسلامی در طول تاریخ در برگیرنده ی تمامی خلاقیت های هنرمندان مسلمان است و این فضای اسلامی باز معماری اسلامی است که با هماهنگی و نظم نقش ها، کتیبه ها و رنگ هاف محیطی با عظمت همراه با خلوص معنوی پدید می آورد. کتیبه در هنر اسلام به تزئینی گفته می شود که در معماری اماکن مقدس و متبرکه کاربرد دارد که آمیخته ای از خوشنویسی، گچ بری، کنده کاری ، فلزکاری، منبت کاری و یا کاشی کاری  می باشد.

نتیجه گیری

خوشنویسی در معماری اسلامی نوعی هارمونیک بنا می باشد و  گاهی چنان پیچیده و نمادین می شود که خواندن آن بسیار دشوار می شود تا جایی که مخاطب فقط می تواند حروف را تشخیص دهد و بیشتر جنبه ی نمادین می یابد و به عنوان تزئینات معماری اسلامی از آن استفاده می شود. در بعضی آثار خطوط با نقوش گیاهی آمیخته می شوند و اثری بی بدیل را خلق کردند. پیچیدگی نوشته ها و آمیختگی آن با نقوش باعث لذت بصری در مخاطب می گردد. این امر در معماری نوین اسلامی چشمگیرتر است و در پس آن تجلی هنر اسلامی نمایان است. گاهی حروف در تزئینات معماری اسلامی با نقوش اسلیمی ترکیب می شوند و شاهکاری بی نظیر را به ارمغان می آورند. پیچ و تاب طرح های اسلیمی به همراه خوشنویسی و آمیختگی آنها در کنار هم به نوعی خطوط دوار را یادآور می شوند که از نشانه شناسی های الهی محسوب می شود.

منابع

قرآن کریم. سوره علق.

قرآن کریم. سوره القلم.

شهید مطهری. مجموعه آثار. انتشارات صدرا. ۱۳۸۷

تاریخ صنایع ایران بعد از اسلام. ترجمه محمد خلیلی. انتشارات اقبال. ۱۳۷۳

دائرهالمعارف هنرهای صنایع دستی و حرف مربوط به آن. سیدصدر، سید ابوالقاسم. سیمای دانش.۱۳۹۰

نخستین کتیبه‌ها در معماری دوران اسلامی ایران زمین.شیلا بلر. ترجمه مهدی گلچین عارفی. انتشارات فرهنگستان هنر.۱۳۹۲

مسجد عتیق شیراز. دونالد ن. ویلبر. ترجه بابک افرا. ۱۳۸۷

فصلنامه هنر. شماره ۳۳٫ سال ۱۳۷۶٫ ص ۵۵۸

تاریخ هنر ایران. نصرالله تسلیمی. سال ۱۳۹۵

سبک‌شناسی معماری ایرانی. محمد کریم پیرنیا. نشر معمار. ۱۳۸۳

تاریخ ادبیات ایران. ادوارد براون. ترجمه علی اصغر حکمت. چاپخانه بانک ملی ایران. ۱۳۲۷

تاریخ هنر ایران. نصرالله تسلیمی. سال ۱۳۹۵

تاریخ هنر ایران. نصرالله تسلیمی. سال ۱۳۹۵

دائرهالمعارف هنرهای صنایع دستی و حرف مربوط به آن. سیدصدر، سید ابوالقاسم. سیمای دانش. ۱۳۹۰

معماری معاصر ایران. میرمیران. نشر پیام سیما.۱۳۸۷

احمدامیری، احمد امیری روزنامه نگار، شاعر، نویسنده، مهدی قدیانی